22/03/2021 10:24
Vì sao vẫn có bệnh lao điều trị thất bại?
Ngày 24/03/1882 nhà bác học Đức R.Koch đã tìm ra trực khuẩn gây bệnh lao, từ đó vi khuẩn được mang tên ông: BK (Baccilus de Koch) hiện nay được gọi là trực khuẩn kháng cồn kháng toan AFB (Acid Fast Bacilli). Cho tới năm 1944-1965 hàng loạt các thuốc chữa lao có hiệu lực mạnh khác không những diệt được vi khuẩn lao thể hoạt động mà còn tiêu diệt tận gốc (thể không hoạt động ra đời như: Streptomycin, hay Isoniazid, PAS, Rifamficin, Pyrazinamid, Ethambutol). Từ đó bệnh lao đã được điều trị khỏi và gần như đã xem như thanh toán trong thập niên 60-80. Nhưng lịch sử lặp lại, ngày 24/3/1982 kỷ niệm 100 năm ngày R.Koch tìm ra trực khuẩn lao Hiệp hội bài lao- bệnh phổi Quốc tế (IUATLD) đã than phiền: bệnh lao không những không bị khống chế mà trái lại còn có nguy cơ bùng nổ trở lại.
1. Nguyên nhân do người bệnh
* Hiểu biết về bệnh lao: Hiện nay người dân hiểu về bệnh lao rất hạn chế, tưởng là “ho gió”, “ho thuốc lào, thuốc lá” không chịu đi khám bệnh, đến khi xảy ra các biến chứng như ho ra máu, tràn khí màng phổi, có thể suy kiệt, suy hô hấp... mới đến khám, lúc đó bệnh đã muộn, phổi bị đục ruỗng nhiều hang hốc... chữa rất khó khăn, cuối cùng là tử vong, nếu có chữa tích cực may ra mới được cứu, nhưng để lại nhiều di chứng: khó thở, suy tim... không còn sức lao động trở thành gánh nặng cho gia đình, xã hội.
*Không chấp hành triệt để chế độ điều trị
- Uống thuốc không đều đặn, thấy sức khỏe khá tốt, lên cân, ăn uống ngon tưởng là khỏi bệnh không đến khám kiểm tra ở các cơ sở y tế đang theo dõi, điều trị cho mình.
- Hoặc xem trên báo chí, truyền hình tưởng là chữa lao chỉ 6 tháng, 8 tháng là khỏi bệnh. Tự ý cho là không cần phải chữa nữa. Thực tế mỗi người mắc lao không giống nhau, ở các thể bệnh khác nhau, có người chỉ mắc lao phổi, phương pháp và thời gian điều trị khác với người vừa mắc lao phổi lại mắc các thể lao ngoài phổi như: lao màng não, màng bụng, xương khớp... đặc biệt đối với lao màng não mủ chỉ chữa 6-8 tháng không theo dõi kiểm tra sức khỏe trước khi quyết định ngừng thuốc, nguy cơ này diễn biến xấu rất cao. Ngay cả trường hợp người chỉ mắc lao phổi thôi, nhưng người phổi đã có hang, đờm nhuộm soi trực tiếp (Acide Fast Baccilus ) AFB (+) từ (+), (++), (+++) cũng khác với người lao phổi chưa có hang, soi trực tiếp đờm AFB (-). Thời gian chữa lao 6-8 tháng theo khuyến cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) là thời gian tối thiểu để điều trị bệnh lao, khi ngừng thuốc hoặc kéo dài thời gian điều trị hơn hay không, cần phải được các thầy thuốc chuyên khoa quyết định, hoặc khi gặp khó khăn cần phải được hội chẩn và tuyến y tế chuyên khoa lao phổi cấp trên.
*Người bệnh tự mua thuốc chữa hoặc điều trị tư: Bệnh nhân xem sách báo phổ biến kiến thức rồi tự chữa, hoặc nhờ một cán bộ y tế chưa được tập huấn về chữa lao. Nhưng chữa lao không đơn giản, đòi hỏi phải hiểu sâu về cơ chế tác dụng thuốc kháng sinh, sinh bệnh học lao... mới có thể áp dụng phác đồ chữa lao hợp lý được, đấy là chưa kể đơn thuốc lao còn gây ra nhiều tác dụng phụ, hoặc tai biến chết người. Với lý do này thì hoàn toàn bệnh nhân điều trị lao không đúng phác đồ chuẩn theo quy định, không được kiểm soát chặt chẽ và đặc biệt thường là bệnh nhân sử dụng thuốc không đủ thời gian vì thấy bệnh đỡ tưởng là khỏi rồi hoặc hết tiền mua thuốc nên không tiếp tục điều trị. Tất cả vì không được các thầy thuốc chuyên ngành lao tư vấn, truyền thông về bệnh lao.
* Bệnh lao đã được phát hiện rồi nhưng chưa chịu chữa ngay:
Bệnh nhân thường có tâm lý còn lo việc cơ quan, gia đình bận bịu... cần giải quyết xong mới yên tâm chữa bệnh! Trong thời gian đó vi khuẩn lao đâu có chờ ta thu xếp xong công việc rồi mới phát triển.
2. Nguyên nhân do thầy thuốc
* Chẩn đoán nhầm hoặc muộn: Chẩn đoán bệnh lao thực ra không đơn giản, rất dễ nhầm lẫn với nhiều bệnh phổi khác, nhiều khi phổi có tổn thương rõ nhưng thể đờm VK nhuộm soi trực tiếp lại âm tính, tưởng nhầm là viêm phổi, viêm phế quản mạn tính, áp xe phổi, hay ung thư phổi. Do đó, cần phải theo dõi bệnh xét nghiệm đờm sau 1 - 2 tháng, nếu do lao phổi sớm muộn cũng tìm thấy VK lao ở đờm nhuộm soi trực tiếp, nhưng điều này người bệnh và kể cả một số thầy thuốc đã bỏ qua. Đến khi bệnh đã nặng, phổi bị phá hủy nhiều, điều trị sẽ gặp khó khăn, dễ bị thất bại.
* Điều trị không đúng phương pháp: Chữa lao cần phải phối hợp ít nhất 3 thuốc lao còn có hiệu lực với vi khuẩn lao, mặc dầu hiện nay WHO đã phổ biến lại phác đồ điều trị, nhưng không phải áp dụng một cách máy móc mà cần có hội chẩn với tuyến trên và các thầy thuốc chuyên khoa lao cũng phải luôn luôn cập nhật kiến thức theo kịp với tiến bộ y học. Ngoài ra trong thực tế cũng không hiếm gặp một số “thầy lang vườn” giả danh thầy thuốc “vác ống nghe” khám chữa bệnh lao mãi không khỏi bệnh càng nặng lên và người bệnh chết vì bệnh phổi khác không phải lao như K phổi...
Chữa lao không theo dõi, kiểm soát (DOTS): Năm 1957 ngay từ khi thành lập Viện chống lao Trung ương, cố Bộ trưởng Bộ Y tế Phạm Ngọc Thạch đã đề cao vai trò kiểm soát dùng thuốc của bệnh nhân. Các thập kỷ cuối thế kỷ 20 có nhiều thuốc hóa học trị lao có hiệu quả nhưng WHO đã khuyến cáo Chương trình chống lao quốc gia tất cả các nước trên thế giới là phải kiểm soát người bệnh có uống thuốc hay không (DOTS). Nếu uống thuốc thất thường làm sao kháng sinh có đủ uống để diệt vi khuẩn lao?
3. Nguyên nhân do bệnh lao nặng
Tổn thương lao phổi rộng, phá hủy nhiều tạo thành hang hốc chứa rất nhiều vi khuẩn lao, có nhiều chủng BK kháng thuốc, làm cho chữa lao không hiệu quả. Trong các thể lao phổi thể lao xơ hang mạn tính (4b) vẫn là thể chữa còn gặp nhiều khó khăn, diện tích tổn thương lao càng rộng, tiên lượng bệnh càng xấu dễ thất bại điều trị, nguy cơ xảy ra nhiều biến chứng như ho ra máu, tràn khí màng phổi, có thể suy kiệt, suy hô hấp... cuối cùng dẫn đến tử vong.
Ngoài ra còn có một số yếu tố thuận lợi làm giảm sức chống đỡ cơ thể (suy giảm miễn dịch) làm cho bệnh lao nặng thêm như: thai nghén, nuôi con bú, nghiện rượu, đái tháo đường, ăn uống thiếu thốn do thiên tai, chiến tranh, đặc biệt ngày nay các bệnh siêu vi, HIV/AIDS phát triển rất nhiều làm cho bệnh lao càng ngày càng gia tăng, dễ làm cho lao phổi bùng phát thành lao bệnh.
Tóm lại các nguyên nhân trên dẫn đến điều trị lao thất bại: bệnh lao phổi nặng, tổn thương rộng, đờm nhiều BK; vi khuẩn lao kháng thuốc; vệ sinh phòng bệnh kém do không hiểu biết về bệnh lao, khạc nhổ bừa bãi gieo rắc vi khuẩn lao kháng thuốc cho người xung quanh mắc phải cũng bị lao kháng thuốc.
Bệnh lao hoàn toàn có thể chữa khỏi:
Ngoại trừ các nguyên nhân dẫn đến chữa lao thất bại đã nói ở trên, bệnh lao ngày nay có thể chữa khỏi được, nhưng phải tuân theo một số nguyên tắc sau:
1. Bệnh lao phải được phát hiện sớm, đồng thời chữa sớm dứt điểm
Phát hiện càng sớm càng tốt và chữa sớm. Ở giai đoạn này tổn thương lao phổi mới được hình thành viêm nhiễm, chưa bị phá hủy giống như mụn nhọt mới đầu viêm tấy chưa thành mủ, chữa rất dễ khỏi tổn thương lao có hình ảnh thâm nhiễm trên phim chụp Xquang phổi sau 3 tháng điều trị có thể xóa sạch không để lại dấu vết, rất ít khi bị tái phát sau này. Do đó, các nhà khoa học muốn nghiên cứu tìm các biện pháp phát hiện bệnh lao còn “trong trứng nước” để tiêu diệt. Nếu chữa muộn, vi khuẩn lao không chờ đợi ta, chúng tiếp tục sinh sôi nảy nở, trung bình sau 24 giờ có một lần phân chia một vi khuẩn lao thành 2 vi khuẩn. Khoảng sau 1 tháng tổn thương lao sẽ chuyển hóa phá hủy thành hang hốc và tiết vi khuẩn lao theo đờm ra ngoài lây lan cho cộng đồng và ngay chính bản thân người bệnh là VK lan từ phổi bệnh sang các phần phổi lành khác. Sau 1 tháng một hang lao đường kính 2cm có thể hình thành và có khoảng 108 AFB (một trăm triệu vi khuẩn lao), lúc đó thử đờm nhuộm soi trực tiếp chắc chắn bắt được AFB (+). Theo công trình nghiên cứu của một số nhà khoa học nếu trong 1ml đờm có trên 5.000 VK lao, thì khi ta thử đờm nhuộm soi trực tiếp sẽ AFB (+). Nếu dưới 5.000 BK/1ml đờm ít khả năng bắt được chúng, do đó trong thực tế nhiều khi về lâm sàng và chụp phổi đã có biểu hiện bệnh lao phổi rõ rồi nhưng khi thử đờm lại AFB(-), vì thế nếu có điều kiện cần làm xét nghiệm và kỹ thuật cao hơn như thuần nhất đờm, nuôi cấy đờm...
Bác sĩ đang tiêm thuốc cho một bệnh nhân lao
2. Phải chữa đúng phương pháp:
Phải phối hợp ít nhất 3 thuốc lao còn có hiệu lực với vi khuẩn lao. Nếu 1 hoặc 2 thuốc trong 3 thuốc đã bị vi khuẩn kháng thì không khác gì chỉ chữa 1 hay 2 thuốc đơn thuần.
Tại sao phải phối hợp ít nhất 3 thuốc lao còn hiệu lực?
Trong thế giới tự nhiên có hiện tượng vi khuẩn kháng thuốc tự nhiên với các loại thuốc kháng sinh. Đối với vi khuẩn lao “kháng thuốc tự nhiên” (chưa điều trị thuốc lao vi khuẩn đã kháng rồi) ví dụ với:
- Rifamficine (R, RMP) là 107 (cứ 10 triệu vi khuẩn lao có 1 kháng với rifamficine).
- IMT (H, IMT) là 106 (1 triệu vi khuẩn lao có 1 kháng H).
- Streptomycin (S, SM) là 105 (100.000 vi khuẩn lao có 1 kháng với S).
Đó chưa kể lây nhiễm VK lao “kháng thuốc mắc phải” của người lao khác đã điều trị nhưng mang vi khuẩn kháng thuốc nên người lây nhiễm chưa điều trị đã bị kháng thuốc rồi.
Do đó phối hợp thuốc lao ích lợi là nếu vi khuẩn này kháng với thuốc này đã có 2, 3... thuốc kia tiêu diệt.
Các thuốc kháng lao khi phối hợp vẫn phải bảo đảm đúng liều lượng thuốc , không được giảm liều lượng thuốc trong quá trình điều trị khi không có lý do chính đáng .
Phần lớn các thuốc kháng lao có hiệu lực mạnh khi vi khuẩn đang phân chia mạnh (bệnh ở giai đoạn tiến triển), vi khuẩn lao cũng theo quy luật trên. Lúc bệnh đang “vượng”, 24 giờ vi khuẩn lao có một lần phân chia thành hai, tác dụng của kháng sinh lao ở giai đoạn này rất rõ rệt, cần phải tấn công mạnh, dùng thuốc hằng ngày, sau một thời gian vi khuẩn lao đã bị đánh tơi bời, không còn đủ sức hoành hành, lúc này VK lao 2-3 ngày hay hơn nữa mới có 1 lần phân chia, hoặc chúng “nằm vùng” trong các tổ chức và không hoạt động chờ thời cơ, ở giai đoạn này thuốc kháng lao thưòng hiệu quả tác dụng kém hơn. Tùy theo tình hình từng thể lao, tổn thường và phân loại bệnh chúng ta có thể cho điều trị hằng ngày hoặc điều trị cách quảng 3 ngày/tuần phù hợp với quy luật phát triển của BK, vừa giảm tác dụng phụ, độc tính của thuốc lao. Với cơ sở khoa học trên WHO đề ra phác đồ điều trị bệnh lao làm 2 giai đoạn:
- Giai đoạn tấn công (2-3 tháng đầu) = phối hợp ít nhất 3 thuốc lao có hiệu lực (thuốc diệt VK ở ngoài tế bào + thuốc diệt VK ở trong tế bào) thuốc tiêm và uống hằng ngày vào một giờ nhất định xa bữa ăn ( Thường dùng thuốc vào buổi sáng lúc 8-9giờ là tốt nhất ) vì buổi sáng sự chuyển hóa và hấp thu thuốc kháng lao là tốt nhất với các thời điển khác trong ngày
- Giai đoạn củng cố (4-6 tháng sau) = thuốc dùng hằng ngày hay cách 2-3 ngày một lần, tùy theo phác đồ do thầy thuốc quyết định, để tiêu diệt VK lao còn sót lại, để phòng lao tái phát .
Tổng thời gian điều trị là 6-8 tháng: Nhưng nên nhớ rằng đó là phác đồ chữa bệnh lao phổi nói chung ít nhất là 6 tháng, không phải cứ chữa lao phổi đúng phác đồ và đủ thời gian trên là khắc khỏi bệnh, vì cũng là lao phổi nhưng lao ở các thể khác nhau, số lượng vi khuẩn lao trong đờm nhiều hay ít, tổn thương lao có hang hay không, thời gian điều trị và phối hợp thuốc khác nhau, ngoài ra nếu lao phổi lại phối hợp các thể lao ngoài phổi, các bệnh phổi khác phối hợp làm suy giảm miễn dịch như HIV/AIDS, tiểu đường... lại cần phải chữa mạnh, phối hợp các thuốc chữa lao và thuốc bệnh phối hợp, thời gian phải kéo dài hơn. Cần phải hội chẩn với tuyến trên để có biện pháp xử lý thích hợp.
3. Người bệnh phải phối hợp thực hiện chấp hành triệt để chế độ điều trị, theo chỉ dẫn của thầy thuốc, nếu có biến chứng phải báo cáo với thầy thuốc kịp thời, giữ gìn vệ sinh phòng bệnh cho gia đình và cộng đồng. Thầy thuốc phải kiểm tra việc thực hiện chế độ điều trị, WHO gọi là “Hóa trị liệu ngắn ngày có kiểm soát trực tiếp” (DOTS).
Trong điều trị bệnh lao, việc chấp hành chế độ điều trị với các thuốc hóa học có kiểm soát có vai trò quyết định. Chế độ ăn uống, nghỉ ngơi hợp lý cũng sẽ hỗ trợ cho hiệu quả điều trị.
Phát hiện lao sớm đồng thời chữa sớm, dứt điểm phối hợp ít nhất 3 thuốc kháng lao còn có hiệu lực, đủ liều lượng, đủ thời gian kết hợp với biện pháp kiểm tra giám sát của thầy thuốc (DOTS), đó là bí quyết chữa khỏi bệnh lao. Tuy được trang bị kiến thức về phòng, chữa bệnh lao nhưng chúng tôi khuyến cáo các bạn không nên tự chữa lấy, vì thực tiễn rất sinh động, ta không nên “tự nghiên cứu trên bản thân mình”, mà nên được các thầy thuốc chuyên khoa điều trị cho mình để được hưởng thụ kinh nghiệm của họ đã phải trả giá bao nhiêu công sức lao động cần cù mới có./.
BS CKI Nguyễn Kim Mỹ- BVL&BP Đăk Lắk
Ảnh: Quang Nhật
Facebook
Tweet
Mail
Google-plus
Các tin khác